مکتب دعا، باب واسعى است از ابواب رحمت حق که بر بندگان مفتوح گردیده، توجه الوهیت را به این جهان معطوف داشته، بشر شاغل و غافل را از سرگرمى هاى غلط بیدار کرده و با هشدار بر نیازهاى راستین او، آگاهى اش بخشیده است. صحیفه مکرمه سجادیه که به فرموده امام صادق علیه السلام به خط پدر بزرگوارش - امام باقر علیه السلام - و املاى جدّ مکرّمش حضرت على بن الحسین زین العابدین علیه السلام است، وراثتى برتر است که اهل بیت وحى علیهم السلام بر امت خود ارزانى داشته اند. صحیفه ای که بلنداى محتوا و مضمون آن معرفت و شناختى است که از مبدئیت وحى سرچشمه یافته و در واقع ریشه جهان بینى در آیین مقدس اسلام است.
صحیفه سجادیه در لابلاى مطالب فراوان خود، که در حقیقت نجواى علم و اخلاق و عقیده و سیاست است، اصول عقاید و باورهاى بنیادین شیعه را که برگرفته شده از اسلام ناب محمدى منبع زلال قرآنى است ، مطرح ساخته است . ما بدون این که درصدد کاوشى همه جانبه باشیم به بخشى از آن حقایق اشاره خواهیم داشت.
اصل اول: توحید
با توجه به ارتباط جدایى ناپذیر دعا با شناخت معبود، فرازهاى صحیفه سجادیه از غنى ترین منابع معرفت خداوند و صفات جمال و جلال او به شمار مى آید. فراوانى مطالب در این زمینه به قدرى است که حتى یاد آورى فهرست گونه آنها در مجال این نوشته نمى گنجد. از این رو تنها به بخشى از آن معارف گسترده در باب توحید اشاره مى کنیم.
الف. اهمیت اعتقاد به توحید
«خداوند!... هر چند تهیدست و فرومایه ام اما یک اندوخته گرانبها دارم و آن این است که اعتقاد به توحید دارم و این بار مقدس را توشه خویش ساخته ام و هرگونه ضد و شریک و شبیه را از تو نفى کرده ام». (دعاى 1، بخش 10)
امام سجاد علیه السلام با این بیان به انسان تعلم مى دهد که اعتقاد به توحید از چنان اهمیتى برخوردار است که انسان مى تواند همه کاستیها و نارساییها خود را در پرتو اهمیت و کمال آن جبران کند و انتظار داشته باشد که خداوند به خاطر این اندوخته او را بپذیرد.
ب. ناتوانى بشر از وصف خداوند
هر چند نیایشهاى صحیفه، آمیخته با یاد وصف خداست ولى امام سجاد علیه السلام در موارد متعددى به این حقیقت تصریح کرده است که نیروى تخیل و فهم آدمیان هرگز قادر نیست که صفات الهى را آن گونه که شایسته ذات اوست، توصیف نماید.
به فرموده امام سجاد علیه السلام هر روزگارى نیازمند پیشوا و امامتى الهى است . و آن رهبران باید منتسب به خداوند و تأیید شده از سوى او باشد تا بتوانند با نور هدایت خویش خلق را به سوى ارزشهاى دینى دعوت کنند و به آنان تجمع بخشند
امام در این باره فرموده است:
«واژه ها در توصیف تو ناتوانند و به هنگام ترسیم ارزشهایت، از ناتوانى به گمراهى مى روند و تار و پود الفاظ در زیر بار ستایش تو از هم مى گسلد. اندیشه هاى نیرومند که از پیچیده ترین و باریکترین گذرگاههاى معرفت مى گذرند، در وادى کبریایى تو سرگردان مى مانند...». ( 32/7)
اصل دوم: نبوت
با توجه به اهمیت اصل نبوت در دین مبین اسلام، فرازهای ملکوتی صحیفه حضرت سجاد علیه السلام نیز لبریز از این مهم است.
الف. تداوم خط رسالت در طول تاریخ
«خداوند! در هر عصر وزمانى رسولى را فرستادى و براى هر نسل دلیلى را بر پا داشتى ، از روزگار آدم تا عصر پیامبر خاتم محمد - صلى الله علیه وآله - که درود تو بر او و خاندانش ؛ خاندانى که پیشوایان هدایت و پیشروان اهل تقوایند، بر تمامى آنها درود» (4/2)
ب. خاتمیت پیامبر
«خداوند! بر محمد که پایان بخش سلسله پیامبران و سرآمد نسل رسولان است ، درود فرست »!( 17/15)
ج. اعجاز پیامبر خاتم
«خداوند! همان گونه که به وسیله قرآن و جلوه هاى اعجازى آن ، محمد - صلى الله علیه وآله - را براى رهنمایى و هدایت خلق به سوى خودت ، منصوب داشتى ... بر او و خاندانش درود فرست و قرآن را وسیله راهیابى ما به شرافتمندترین مراتب کرامت قرار ده !» (42/8)
اصل سوم: معاد
عقیده به روز رستاخیز سومین اصل اعتقادی مسلمانان است که امام عارفان در فرازهای مختلفی از دعای شریف خود به آن اشاره فرموده است.
الف. روز پاسخگویى به مسوولیتها
«آن گاه که روزگار زندگیمان به پایان رسید و عمرمان سپرى شد و دعوت تو ما را فرا خواند، - آن دعوتى که به ناگزیر باید بدان پاسخ گفت - پس عملمان را ثبت مى کنند، توبه اى راستین قرار ده ! و آن روز که گزارش کار بندگانت را در میزان محاسبه مورد بررسى قرار میدهى ، پرده از اعمال ناشایست ما برندار و رسوایمان مساز».(11/4)
ب. شفاعت انبیاء الهی
« خداوند! پیامبر ما را که درود تو بر او خاندانش باد - در روز قیامت بیش از سایر پیامبران حق شفاعت عنایت کن» .( 24/18)
امام سجاد - علیه السلام - با این بیان ، اصل وجود شفاعت را براى انبیا مسلم شمرده و از این رو براى پیامبر اکرم - صلى الله علیه وآله - که برترین انبیاست ، امکان شفاعت بیشترى را آرزو کرده است .
اصل چهارم: امامت
به فرموده امام سجاد علیه السلام هر روزگارى نیازمند پیشوا و امامتى الهى است . و آن رهبران باید منتسب به خداوند و تأیید شده از سوى او باشد تا بتوانند با نور هدایت خویش خلق را به سوى ارزشهاى دینى دعوت کنند و به آنان تجمع بخشند.
فلسفه تداوم امامت
«خداوندا! تو اى که براستى در هر فصلى از روزگاران، دین خویش را به وسیله امام و پیشوایى که خود را براى مردمان نصب کرده اى، یارى کرده و ان امام را در جغرافیاى زمین مایه روشنى و روشنگرى قرار داده اى» .
از این فراز دعاى امام سجاد علیه السلام فلسفه ضرورت تداوم امامت و رهبرى دینى استفاده مى شود.
اصل پنجم: عدل الهى
یکى از ویژگیها و امتیازات شیعه بر بعضى از گروهها و دیگر مذاهب اسلامى ، اعتقاد عمیق به عدل الهى است. امام سجاد علیه السلام این عقیده را از زاویاى مختلف و در کاربردهاى گوناگونانش مورد توجه قرار داده است . از آن جمله:
هر چند نیایشهاى صحیفه، آمیخته با یاد وصف خداست ولى امام سجاد علیه السلام در موارد متعددى به این حقیقت تصریح کرده است که نیروى تخیل و فهم آدمیان هرگز قادر نیست که صفات الهى را آن گونه که شایسته ذات اوست، توصیف نماید
الف. عادل و مهربان
«خداوند! من گواهى مى دهم که جز تو خداوند گار و معبودى نیست ، تویى به پا دارنده قسط و حکم کننده به عدل و داراى رأفت و رحمت بر بندگان».( 6/21)
ب. فلسفه عدل الهی
امام سجاد علیه السلام در بیاتى از نیایشهاى صحیفه ، نخست حاکمیت بى چون و چراى خدا بر پهنه حیات و اراده بى معارض او را در مورد خلق یاد آور شده ، سپس به خداوند عرضه مى دارد:
« خداوند! هر چند اراده تو، یگانه اراده نافذ در هستى است و هیچ قدرتى، یاراى معارضه و رویارویى با قدرت تو را ندارند، اما این اراده و قدرت بدون معارض تو، هرگز به استبداد و جباریت نزدیک نمى شود. من به یقین مى دانم که کسى باید در حکم شتاب کند که بیم از دست رفتن فرصت و قدرت خود را داشته باشد و کسى به ستم رو مى آورد که ناتوان باشد و نتواند عدل را به کار گیرد و یا منافع خود را در رعایت عدل نبیند. در حالى که تو - اى خداوند - از ضعف و ناتوانى و نگرانى و ستم مبرا هستى و جایگاهت فراتر از این نسبتهاست» (48/15).
امام علاوه بر این که با زبان ویژه نیایش، فلسفه مبرا بودن خدا از ظلم و ستم را بیان داشته، به نکته اى فراتر نیز اشاره کرده است و آن این که مهلت خداوند به خطاکاران و تعجیل نورزیدن خدا در انتقام از بدکاران، منافاتى با عدل او نداشت ولى لطف او سبب شده است تا به گناهکاران مهلتى دهد تا شاید به توبه رو آورند و از عذاب برهند.
قطره ای از دریا
در این بخش تلاش شد تا تنها به گوشه اى از معارف و مطالب گسترده صحیفه شریفه سجادیه اشاره گردد ولی نه به معناى گزینش برترینها، بلکه تنها به منظور نمایاندن جلوه اى است از تابش هماره صحیفه ، جلوه اى که صاحبان بصیرت را کافى است تا با تأملى فزونتر و بازنگرى در مضامین عالى آن کتاب شریف کرانه هاى دیگرى از معارف الهى و اخلاق و منش اسلامى را بازیابند و بازشناسند.
